Tussen feit en fictie: wie bepaalt wat waar is?

Wie bepaalt welke informatie we te zien krijgen, en hoe kunnen we beoordelen of die informatie klopt? Met de recente machtsverschuiving in de Verenigde Staten en de toenemende invloed van techbedrijven zoals Meta en X op publieke communicatie, nemen deze vragen in urgentie toe. Wetenschappers van de Vrije Universiteit Amsterdam roepen op tot een bredere maatschappelijke reflectie op waarheid, macht en de voorwaarden voor democratisch debat.

Socialmediaplatforms zoals Facebook en Instagram bereiken gezamenlijk meer dan vier miljard gebruikers per maand. Hun rol als tussenpersoon tussen nieuwsorganisaties en publiek maakt hen invloedrijke spelers in het publieke discours. Tegelijkertijd vormen deze platforms een vruchtbare bodem voor desinformatie en nepnieuws. De zorgen over misleidende inhoud nemen toe, zoals ook blijkt uit het Digital News Report 2024 van de Media Autoriteit.

Volgens sociaalwetenschapper Mariken van der Velden is er sprake van een problematische afhankelijkheid van commerciële Amerikaanse techbedrijven. “Deze platforms functioneren als informatietussenpersonen,” zegt ze. “Media zijn afhankelijk van hun infrastructuur om publiek te bereiken. Daarmee krijgen bedrijven als Facebook en Instagram de macht om te bepalen welke perspectieven zichtbaar zijn en welke niet – met directe gevolgen voor het maatschappelijk en politiek debat.”

Hoogleraren Jeroen de Ridder (politieke epistemologie) en Rik Peels (filosofie van religie) delen die zorgen. Peels stelt dat techbedrijven een groot deel van de publieke ruimte hebben overgenomen. “Iedereen met een internetverbinding kan, anoniem of niet, op elk moment meningen delen – los van enige vorm van redelijke uitwisseling.” Volgens De Ridder ondermijnt dat het publieke domein dat cruciaal is voor goed geïnformeerde democratische besluitvorming.

Volgens Van der Velden is het tijd voor overheidsingrijpen, om maatschappelijke schade te beperken. Ze vergelijkt de situatie met de bankencrisis van 2007. “Toen dachten banken ook dat ze onaantastbaar waren. Nu is dat Big Tech. Overheden keken toe tot het misging – en de rekening werd bij burgers gelegd. Willen we dat scenario opnieuw meemaken?”

Tegelijkertijd ligt er ook een verantwoordelijkheid bij burgers zelf. Peels en De Ridder stellen dat meningsvorming niet volledig aan het individu overgelaten kan worden. Daarom ontwikkelden zij een set denkrichtlijnen die bijdragen aan open en betrouwbare publieke discussie. De regels beginnen bij zelfreflectie, benadrukken het belang van expertise, maar ook het besef van de beperkingen ervan. De Ridder: “Een gezonde democratie draait niet alleen om het uiten van meningen, maar om het vormen van goed geïnformeerde opvattingen via open en kritisch debat.”

Binnenkort gaan Peels, De Ridder en Van der Velden hierover in gesprek met VU-podcastmaker en dialoogcoördinator Sem Barendse. Houd VU.nl of het Spotify-account van de VU in de gaten voor updates.

Vanaf april 2025 vormen de faculteiten Geesteswetenschappen, Sociale Wetenschappen en Religie & Theologie samen de nieuwe Faculty of Social Sciences and Humanities van de VU. Met deze bundeling onderstreept de universiteit het belang van interdisciplinaire samenwerking en maatschappelijke reflectie in een tijd van technologische en sociale transformatie.

Lees meer over het project op de website van de VU.